Ticaret hayatının vazgeçilmez ödeme araçlarından biri olan çek, hem alıcıya hem satıcıya güven sunan finansal enstrümandır. Özellikle nakit akışını düzenlemek isteyen işletmelerde oldukça kritik rol üstlenir. Peki, tam olarak çek nedir, nasıl kullanılır ve geçerli bir çek nasıl düzenlenir? Bu yazımızda, çek ile ilgili merak ettiğiniz tüm detaylara sade ve anlaşılır şekilde yer vermeye çalıştık.
İçindekiler
Çek Nedir?
Gerçek ve tüzel kişinin (Keşideci); belirli tutarı, belli tarihte, başka kişi, şirket (Lehdar) veya onun göstereceği kişiye ödemesi için bankaya verdiği yazılı ödeme talimatıdır. Çek, yalnızca bankalara yönelik düzenlenebilen, yasal şekil şartlarına bağlı ve kıymetli evrak niteliği taşıyan özel senet türüdür. Kısacası; vadeli ödeme araçlarından biri olurken ticari işlemlerde sık tercih edilir.
Özellikle işletmeler açısından çek, sadece ödeme aracı değil, aynı zamanda ticari teminattır. Büyük miktarlı ürün veya hizmet alımlarında güvenli ödeme yöntemi olarak öne çıkar. Nakit akışını kolaylaştırmasının yanı sıra satıcıya güven sunabilir. Ticari ilişkilerin resmiyet kazanmasına yardımcı olurken düzenleyen tarafa vadeli ödeme imkanı tanınır. Çek defterlerinin içeriği, kullanımı ve tüm yaptırım süreçleri 6102 sayılı Ticaret Kanunu ile 5941 sayılı Çek Kanunu ile düzenlenir.
Şimdi çek nedir ve özellikleri nelerdir daha detaylı inceleyelim:
Yani çek, kişinin bankadaki hesabından başkasına belli para tutarını ödemesini emreden kıymetli evraktır. Çekler, vadeli gibi kullanılsa da, aslında görüldüğünde ödenmesi gereken (Yani ibraz edildiği anda ödenmesi gereken) ödeme aracıdır.
Bir çek işleminde üç temel taraf bulunur:
- Keşideci (Çeki Düzenleyen Kişi): Çeki yazan, yani çeki düzenleyen kişidir. Bankaya, çek lehtarı lehine ödeme yapılması talimatını verir. Bankada çeki karşılayacak parası olması gerekir.
- Muhatap (Banka): Çek üzerinde adı geçen ve çeki ödemekle yükümlü olan bankadır. TTK gereği sadece bankalar çek muhatabı olabilir. Ödeme, muhatap banka tarafından yapılır.
- Lehtar (Çek Alacaklısı): Çek karşılığında ödeme alacak olan kişidir. İlgili kişinin çekte ismi yazılı olabileceği gibi çeki elinde bulunduran kişi (Hamil) de olabilir.
Çeklerin temelde ortak şu özellikleri bulunur:
- Çek, yazılı olarak düzenlenir. Sözlü beyanla çek olmaz.
- Belirli unsurları taşıması gerekir (Çek kelimesi, ödeme emri, tarih, imza vb.).
- Çek, hukuken korunan bir evraktır. Hak, belgeye sıkı sıkıya bağlıdır.
- Kaybolursa veya çalınırsa iptal davası açılabilir.
- Çek, bankaya yapılması gereken ödeme emridir.
- Keşideci, muhatap bankaya “Şu kişiye bu kadar para öde” talimatı verir.
- TTK’ya göre muhatap (Ödemeyi yapacak taraf) sadece banka olabilir. Şirket veya gerçek kişi üzerine çek düzenlenemez.
- Çek, vade ile yazılsa bile, ibraz edildiği anda ödenmesi gereken belgedir. Vadeli çekler uygulamada yer alsa da hukukta çek, vadesizdir.
- Çek, düzenlendiği yere göre belirli süre içinde bankaya ibraz edilmelidir: Düzenleme yeri ile ödeme yeri aynı ise 10 gün; farklı yerlerde ise 1 ay (Yurt dışı ise 3 ay).
- Nama veya hamiline yazılmış çekler, başka kişilere ciro edilerek devredilebilir. Ticarette el değiştirerek dolaşabilir.
- Keşideci, bankada yeterli para bulundurmadan çek düzenlemişse, bu cezai yaptırıma tabidir (5941 sayılı Çek Kanunu gereği).
Karşılıksız Çek Nedir?
Aslında bu çek türü değil, durumdur. Hesapta yeterli bakiye bulunmadan düzenlenen çekler “karşılıksız” sayılır. Bu durumda hem hukuki hem cezai yaptırımlar söz konusu olabilir. Adli para cezası, icra takibi gibi hukuki sonuçlarının yanı sıra ticari sicile de işlenebilir.
Hamiline Çek Nedir?
Hamiline çek, üzerinde isim belirtilmeden “hamiline” ibaresi ile düzenlenmiş çek türüdür. Bu evrakı elinde bulunduran kişi, çeki tahsil etme hakkına sahiptir. Kolay devredilir olması, el değiştirmesi için ciro gerekmemesi gibi yönlerden avantajlı sayılır. Ancak kaybolması durumunda kötüye kullanılma riski yüksek olurken kimlik kontrolü yapılmadan ödenmesine neden olabilir.
Bloke Çek Nedir?
Bloke çek, çekin karşılığındaki tutarın banka tarafından önceden bloke edilerek güvence altına alındığı özel çek türüdür. Yani, çeki düzenleyen kişi, çekin üzerindeki meblağı hesabında bulundurur. İlgili tutar çek tahsil edilene kadar banka tarafından dondurulur. Böylece çeki alan kişi, çeki bozdurduğunda karşılıksız çıkma riskiyle karşılaşmaz.
Banka çek tutarını bloke ettiği için karşılıksız çıkma ihtimali yoktur. Genellikle gayrimenkul satışlarında, ihalelerde ve büyük iş anlaşmalarında tercih edilir. Alıcı açısından yüksek güven sunar. Taraflar arasında yüksek tutarlı ve kritik ticari işlemler varsa, satıcı, ödeme güvencesi isterse, yasal süreçlerde teminat olarak kullanılacaksa daha uygun bir tercih olabilir.
Açık Çek Nedir?
Hamiline çek ile sıklıkla karıştırılan açık çekte Lehdar kısmı (alacaklı kişi) boş bırakılmıştır. Diğer bilgiler (tutar, tarih, imza) yazılıdır. Çeki elinde bulunduran kişi bu kısmı sonradan doldurabilir. Lehdar sonradan belirlenebilir. Sonradan lehdar yazılarak emre yazılı veya hamiline hale getirilebilir. Daha çok geçici veya güvene dayalı ilişkilerde kullanılır.
Tacir Çek Nedir?
Tacir çeki, yalnızca ticaretle uğraşan gerçek ve tüzel kişiler (Yani tacirler) tarafından düzenlenen çeklerdir. Ticari hayatta geçerli kurallar çerçevesinde değerlendirilip tacirlere özgü bazı yasal yükümlülükleri beraberinde getirir. Şirket, esnaf, sanayici, tüccar gibi ticaret siciline kayıtlı kişi veya kuruluşlar ticari işlem karşılığında düzenler.
Vadeli Çek Nedir?
Vadeli çek, ileriki tarihe düzenlenen ve o tarihten önce tahsil edilemeyen çek türüdür. Türkiye’de uygulamada sıkça görülmesine rağmen, hukuken “görüldüğünde ödenmesi gereken belge” kabul edilir. Hem ödeme planlaması sağlar hem de alıcı-satıcı arasında güven inşa eder. Vade tarihinden önce tahsil edilmesi teknik olarak mümkün olması yüzünden güven ilişkisine dayalıdır.
Takas Çek Nedir?
Takas çeki, bankalar arasında gerçekleştirilen çek tahsilat işlemlerini kolaylaştırmak amacıyla kullanılan, doğrudan tahsil yerine bankalararası takasa gönderilen çek türüdür. Çekin üzerinde yer alan banka şubesinin bulunduğu şehir dışındaki bir bankaya ibraz edilmesi durumunda, doğrudan tahsil yerine “Merkez Bankası Takas Odası” üzerinden işleme alınır. Yani; çek, keşide edildiği bankanın şubesine değil, başka bankaya verilmişse, takasa girer. Bankalar arasında elektronik sistemle tahsil süreci başlar.
Çizgili Çek Nedir?
Çekin üst kısmına veya ortasına iki yatay çizgi çekilerek düzenlenmiş olan bu çek türü, tahsilatın yalnızca bankalar aracılığıyla yapılmasını zorunlu kılar. Yani, elden bozdurulamaz. Sadece banka hesabına yatırılır.
Emre Yazılı Çek Nedir?
Belirli kişiye veya onun emrine ödenmek üzere düzenlenmiş, ciro yoluyla devredilebilen çek türüdür. Ticarette en sık kullanılan çek çeşididir. Çünkü hem güvenlidir hem de el değiştirme (Devredilme) özelliği vardır. Nama yazılı çek ile karıştırabilirsiniz. Ancak ciro edilerek devri daha kolaydır. Bu nedenle ticarete daha uygundur.
Tacir Olmayan Çek Nedir?
Ticaretle uğraşmayan, yani ticaret siciline kayıtlı olmayan kişiler (Örneğin bireyler, memurlar, öğrenciler, ev hanımları vs.) tarafından düzenlenen, ticari olmayan amaçlarla kullanılan çek türüdür. Daha çok kişisel ödemeler, borç ilişkileri veya gayrimenkul alım-satımı gibi bireysel işlemlerde kullanılır.
Nama Yazılı Çek Nedir?
Nama (İsim) yazılı çek, yalnızca çek üzerinde ismi belirtilen kişiye ödenebilir. Devri, özel prosedürler gerektirir. En güvenli çek türü olarak görülürken sadece belirtilen kişi tahsil edebilir. Öte yandan ticari dolaşımı sınırlı olması sebebiyle devri zordur. Kişisel ve güvenlik gerektiren işlemlere yöneliktir.
Tacir Hamiline Çek Nedir?
Tacir hamiline çek; ticaretle uğraşan kişi veya işletmenin, herhangi bir isme özel olmaksızın, sadece “hamiline” ifadesiyle düzenlediği ve çeki elinde bulunduran kişiye ödeme yapılmasını sağlayan kıymetli evrak türüdür. Özetle ticari amaçla düzenlenen ama kişiye değil, elde tutana ödeme yapılmasını öngören çektir. Hızlı el değiştirebilecek ödemeler, aracılar veya taşeronlar üzerinden yapılan ticaret ve alıcının kimliğinin sonradan netleşeceği işlemlere daha uygundur.
e-Çek Nedir?
“Dövizi natık” ifadesi, Osmanlıca kökenli “döviz belirten” veya “döviz içeren” anlamına gelir. Bu nedenle dövizi natık çek, üzerinde açıkça Euro, Dolar, Sterlin gibi döviz cinslerinden biriyle ödeme yapılacağı belirtilmiş çek türüdür. Genellikle uluslararası ticarette veya dövizle borçlanan taraflar arasında kullanılır.
O halde çek türlerini hangi durumlarda kullanabileceğinizi aşağıdaki tabloyla özetleyebiliriz:
Doğru kullanılan çek, sağlam bir ticari teminat görevi görür. Dolayısıyla güvenli, planlı ve belgeli ticaretin anahtarıdır. Doğru yazıldığında ve doğru kişilere verildiğinde ticaretin sağlıklı yürümesine katkı sağlar. Ancak yanlış kullanımı ciddi hukuki sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle, her ticari belgede olduğu gibi, çek kullanımında da dikkatli ve bilinçli olmak şart.
Günümüzde e-fatura, e-arşiv ve dijital ödeme sistemleri hızla yaygınlaşıyor. Ancak çek, özellikle belirli sektörlerde hâlâ önemli bir ödeme aracı olmaya devam ediyor. E-Dönüştür olarak biz de, dijitalleşen iş dünyasında sizi sadece e-belgelerle değil, güvenli ticaretin tüm yönleriyle desteklemeye devam ediyoruz.
Aşağıdaki başlıklara da göz atabilirsiniz:
